Onderzoekers kraken optreden rond Dam-demonstratie: achter de schermen ging alles mis

Drie onafhankelijke onderzoekers kraken de manier waarop burgemeester Femke Halsema, politiebaas Frank Paauw en toenmalig hoofdofficier van justitie Jeroen Steenbrink de demonstratie tegen politiegeweld hebben begeleid. Juist omdat er in Amsterdam zoveel ervaring is met demonstraties, zo’n 1500 per jaar, werd te makkelijk gedacht over dit protest, concluderen hoogleraar Arjen Boin, voormalig officier van justitie Kitty Nooy en oud-burgemeester Peter van der Velden.

Bovendien werden de door corona aangescherpte richtlijnen, die betrokkenheid van de GGD voorschrijven of de termijn waarop een demonstratie aangemeld moet worden, voor deze demonstratie terzijde geschoven. Ook had niemand van tevoren bedacht wat er moest gebeuren als de demonstranten zich niet aan de afstandsregels zouden houden. ,,Met de wijsheid achteraf kunnen we stellen dat een vorm van collectieve passiviteit overheerste op die mooie tweede pinksterdag.’’

Op die bewuste maandag stonden er tot verrassing van de autoriteiten ineens tussen de 10.000 en 14.000 mensen op de Dam, waar slechts enkele honderden demonstranten werden verwacht. De driehoek, het overlegorgaan van de gemeente, de politie en het OM, besloot via WhatsApp halsoverkop om de afstandsregels niet te handhaven, wat na afloop tot grote woede leidde op sociale media en in de politiek.

,,Improvisatievermogen is een groot goed, maar regels en afspraken worden niet voor niets gemaakt’’, concluderen de onderzoekers. Ook zeggen zij dat Halsema, Paauw en Steenbrink die maandag fysiek bij elkaar hadden moeten komen. ,,Het gebruik maken van een app op de smartphone om belangrijke strategische besluiten te nemen, blijkt niet goed te werken. Het gebruik van WhatsApp zou aan banden gelegd moeten worden.’’

Volgens de onderzoekers hebben de Amsterdamse autoriteiten in aanloop naar de demonstratie te veel geleund op hun eerdere ervaringen en de routine. De politie maakte gebruik van de aloude vuistregel dat ongeveer een derde van de aanmeldingen op sociale media, daadwerkelijk komt opdagen bij een demonstratie. Juist op de Dam bleek die regel niet te kloppen. De commissie wijst erop dat de politie door dit ‘fingerspitzengefühl’ de demonstratie vanaf het begin heeft onderschat, met alle gevolgen van dien. ,,Het plaatste de burgemeester in een moeilijke positie: het duurde lang voordat de burgemeester kon begrijpen dat de situatie een heel ander karakter had aangenomen. De opties om iets aan die situatie te veranderen waren toen heel beperkt.’’

Het ‘onbegrensde vertrouwen’ dat gemeente en OM nu hebben in het informatiebeeld van de politie moet veranderen. De onderzoekers adviseren de gemeente om naast de politie ook een eigen informatiepositie op te tuigen om de emoties in de stad beter te doorgronden, bijvoorbeeld via de Veiligheidsregio.

Ook de mantra dat demonstreren in Amsterdam een groot goed is (‘bijkans heilig’), zorgde voor complicaties, omdat het de autoriteiten wel heel erg invoelend maakt met de organisatie. Zo werd de demonstratie op 1 juni niet op tijd aangekondigd door de organisatie, wat een grond had kunnen zijn om de bijeenkomst te verbieden. ,,Dat is niet alleen een probleem voor autoriteiten, maar vormt ook een risico voor de deelnemers aan een demonstratie.’’

Het OM krijgt een extra veeg uit de pan van de onderzoekers. Hoofdofficier Steenbrink hield zich die bewuste maandag op de vlakte, terwijl de beslissing om wel of niet te handhaven op de afstandsregels bij hem lag. ,,De passieve houding van het OM had directe gevolgen voor de besluitvorming. (...) Strafrechtelijke handhaving van de rechtsorde is immers de eerste verantwoordelijkheid van het Openbaar Ministerie. Het OM heeft dit laten gebeuren.’’

Ook moet er bij dit soort crises meer aandacht komen voor de ‘mediastorm’ die na afloop ontstond, adviseren zij, ook bij burgemeester Halsema. Een aantal acties van de burgemeester werd voer voor discussie, zoals het dragen van een button en het niet dragen van een mondkapje tijdens haar bezoek aan de Dam. ,,In een crisis kijken burgers naar hun leiders, luidt een cliché uit de crisisliteratuur. Hun woorden en acties zijn belangrijk.’’

Burgemeester Halsema laat in een reactie weten dat ze de feiten en conclusies in het rapport onderschrijft en de aanbevelingen om de crisisstructuur van Amsterdam te veranderen, omarmt. Al een week na de demonstratie heeft Halsema in de gemeenteraad excuses aangeboden voor de gang van zaken op de Dam. Er werd een motie van wantrouwen tegen haar ingediend, die ze overleefde. Er vindt momenteel nog een tweede onderzoek plaats naar de informatiepositie van de politie op sociale media. 

Bekijk hier onze video’s over het coronavirus: